Η τέχνη του κυριολεκτείν μεταφορικώς

...και άλλα παράδοξα

Ο πίνακας είναι του Jackson Pollock

Σημείωση συντάξεως: όσοι κουράζονται από τα μακροσκελή κείμενα και τα γλωσσικά τερτίπια (και μάλιστα χρονιάρες μέρες), ας πάνε κατ’ ευθείαν στο τέλος, όπου θα βρουν ευχάριστα βίντεο με οπτικές ψευδαισθήσεις.

Είναι σύνηθες τελευταία στην Ελλάδα να πλειοδοτούμε σε εντυπωσιασμό όταν θέλουμε να προκαλέσουμε την προσοχή των ακροατών ή των αναγνωστών μας. Καθώς μάλιστα τα ακροάματα και τα προς ανάγνωση κείμενα αυξήθηκαν κατακόρυφα, ιδιαίτερα με την άνθιση της ιδιωτικής τηλεόρασης και την εξάπλωση του internet στην Ελλάδα, υπάρχει ένας ιδιόμορφος ανταγωνισμός για πρόκληση και διατήρηση του ενδιαφέροντος του «καταναλωτή» κειμένων, για να πεισθεί να ακούσει ή να διαβάσει ένα κείμενο μέχρι το τέλος. Εχθρός το τηλεχειριστήριο της τηλεόρασης, το «ποντίκι» του υπολογιστή ή και η υπνηλία του προοριζομένου να «καταναλώσει» το κείμενο.

Ανυπεράσπιστο θύμα αυτού του ζήλου για προσέλκυση προσοχής στο ό,τι λέγεται ή γράφεται είναι βέβαια η γλώσσα. Θα αναφερθώ σήμερα σε μια ιδιαίτερη περίπτωση γλωσσικού μαξιμαλισμού, που συνιστά σχιζοειδή de facto ακύρωση της έννοιας της μεταφοράς. Δείτε τα παραδείγματα που ενδεικτικά αλίευσα από κείμενα εφημερίδων, τηλεόρασης ή του internet. Είναι αυθεντικά!

.....................................................................
"Οι γιατροί της Μονάδας Εντατικής Θεραπείας του Ευαγγελισμού δίνουν κυριολεκτικά μάχη με το χρόνο..." (πέφτουν και μπαταριές;)

"Οι υπάλληλοι του ΗΣΑΠ στο κέντρο διαχείρισης κυκλοφορίας των συρμών κυριολεκτικά χτενίζουν τις οθόνες όπου απεικονίζεται η εικόνα που έρχεται από τις κάμερες του δικτύου..." (να πέτυχε άραγε η coupe;)

"Το 1960 ο Υμηττός ήταν κυριολεκτικά «φαλακρό βουνό»..." (η άτιμη η τριχόπτωση!)

"Κυριολεκτικά κεραυνοβολήθηκε ο άτυχος καταναλωτής μόλις άνοιξε τον φάκελο και αντίκρυσε τον λογαριασμό του τηλεφώνου του..." (ενώ αν είχε γείωση...)

"Κυριολεκτικά καυτή η επικαιρότητα απόψε..." (μην αρχίστε να δοκιμάζετε, περιμέντε λίγο να κρυώσει)

"Ο συνάδελφος του διπλανού γραφείου κυριολεκτικά εξερράγη..." (και τα θραύσματά του τραυμάτισαν σοβαρά άλλους τρεις υπαλλήλους)

"Ο προσκεκλημένος της εκπομπής ήταν κυριολεκτικά εκτός εαυτού και κανείς δεν κατόρθωνε να τον ηρεμήσει..." (άλλη μια αξιόπιστη μαρτυρία διαχωρισμού ψυχής από το σώμα και ελευθέρας περιφοράς της στο χώρο)

"Δύο εκατομμύρια λίρες έκαναν κυριολεκτικά φτερά..." (πότε αρχίζει η κυνηγετική περίοδος;)

"Το πρόγραμμα δεν έχει εξασφαλισμένη χρηματοδότηση και μετά τον Σεπτέμβριο βρίσκεται κυριολεκτικά στον αέρα..." (θα πετάξει ή θα πέσει;)

"Στην κυριολεξία φύλλο και φτερό έκαναν το γραφείο του κατηγορουμένου τα αστυνομικά όργανα..." (ευτυχώς που δεν φυσούσε και οι καθαρίστριες μάζεψαν πούπουλα και φύλλα στο λεπτό)

"Κυριολεκτικά εξανεμίζονται τα εισοδήματα των γαλακτοπαραγωγών από τα καρτέλ του γάλατος που λειτουργούν στην αγορά..." (κατά πού φυσάει ο άνεμος, να πάμε να μαζέψουμε το «μαρούλι»;)

"Το πύρινο μέτωπο άφησε πίσω του στην κυριολεξία κρανίου τόπο..." (επιτέλους εντοπίσθηκε η ακριβής θέση της Σταυρώσεως)

"Οι προμήθειες αυτές στην κυριολεξία αφυδατώνουν το Ελληνικό Δημόσιο..." (μήπως να του βάλουνε ορρό;)

"Η κατάστασή του ήταν απελπιστική. Ο χειρουργός σήκωσε στην κυριολεξία τα χέρια ψηλά..." (είχε ξεχάσει να αφήσει και το νυστέρι και παραλίγο να βγάλει κανένα μάτι)

"Η διάταξη αυτή, μετά τις αντιρρήσεις που εκφράστηκαν, μένει κυριολεκτικά μετέωρη..." (τουλάχιστον να μην έχει υψοφοβία...)

"Οι όποιες ενστάσεις θα πέσουν κυριολεκτικά στο κενό..." (αλίμονο σ’ αυτόν που θα βρεθεί από κάτω)

"Η ξενόφερτη δικτατορία έβαλε στην κυριολεξία στο γύψο την Ελλάδα..." (άντε να ’ρθουν και οι φίλοι να ζωγραφίσουν πάνω καρδούλες και να γράψουν ραβασάκια)

"Οι χρεώσεις ήταν απίστευτες. Η εταιρεία στην κυριολεξία μας έγδαρε." (ακούγεται ότι συνεργάζεται με βυρσοδεψεία)

"Οι ιδιοκτήτες στην κυριολεξία θα σας σκλαβώσουν με τη γνήσια κρητική φιλοξενία τους." (κι άλλη σκλαβιά, ακόμα δεν προλάβαμε να σηκώσουμε κεφάλι;)

"Στις μέρες μας η επιστήμη έχει κάνει στην κυριολεξία τεράστια άλματα." (ψύλλος είναι;)

"Η Τουρκία, που ως τις 9 Φεβρουαρίου εμφάνιζε αύξηση 26% στον τουρισμό της, αυτή τη στιγμή στην κυριολεξία καταποντίζεται..." (εμ, χρειάζεται και ναυτοσύνη στον τουρισμό)

"Θραύση στην κυριολεξία κάνει η ανθελληνική προπαγάνδα..." (να πώς θα σπάσω κάτι καρύδια)

"Ο τόπος πνίγεται στην κυριολεξία στο πράσινο..." (να μην κολυμπάει άμα δεν ξέρει μπάνιο)

.....................................................................

Η μεταφορά είναι ένα μαγικό σχήμα λόγου. Αιφνιδιάζει παραλληλίζοντας μια κατάσταση προς μια άλλη, χωρίς να καταφεύγει στο συνδετικό μόριο «σαν» της παρομοίωσης. Η χρήση του όρου «κυριολεκτικά» ή «στην κυριολεξία» ακολουθούμενου από μια μεταφορά ακυρώνει την ομορφιά της τελευταίας, την ευρηματικότητα, την γλαφυρότητα και την τολμηρότητά της, χάρις στις οποίες δικαίως διεκδικεί, νομίζω, μια θέση διάκρισης στα καλλιστεία των γλωσσικών σχημάτων. Ακυρώνει όμως και τον ρόλο της μεταφοράς, αφού μάταια οδηγεί τον αναγνώστη ή τον ακροατή σε αναζήτηση της κυριολεξίας, ενώ νόημα εξακολουθεί να υπάρχει μόνον αν η φράση νοηθεί μεταφορικά (αυτό θέλησα να δείξω με τα δικά μου σχόλια στις παρενθέσεις, καταφανείς παραδοξολογίες, προκύπτουσες εντούτοις ως ευθείες συνέπειες της - κατά προτροπή - κυριολεκτικής ερμηνείας των φράσεων που συνοδεύουν).

Η χρήση βέβαια, στην κυριολεκτική της εκδοχή, μιας φράσης που συνηθέστερα εκφέρεται μεταφορικά, υπό τον όρο όμως ότι επιδιώκεται ενσυνείδητα και είναι συνεπής ως προς το τελικό νόημα, είναι αφ’ εαυτής ένα καθ' όλα θεαματικό γλωσσικό εφεύρημα που ξαφνιάζει. Θαυμάστε το σε μία επιτυχημένη εκφορά του: «Η Θεσσαλονίκη είναι μία καταπληκτική πόλη για να έρθουν ξένοι σπουδαστές. Οι φοιτητές μπορούν στην κυριολεξία να περπατήσουν στα βήματα του Φίλιππου, του Αλέξανδρου και του Αποστόλου Παύλου». Εδώ η κυριολεξία (οι φοιτητές περπατούν εκεί όπου παλαιότερα περπάτησαν ιστορικά πρόσωπα) είναι αυτή που ο συντάξας το κείμενο θέλει να εννοήσει, σε αντιδιαστολή με την συνηθέστερα μεταφορική χρήση της φράσης («ακολουθώ τα βήματα κάποιου» = τον μιμούμαι σε δράση και συμπεριφορά). Αντιθέτως, η άκριτη (σε εμφατικό ρόλο) χρήση τού «στην κυριολεξία» (ή «κυριολεκτικά») δίπλα σε μια μεταφορά, ενώ το νόημα εξακολουθεί να είναι εμφανέστατα μεταφορικό, παραδίδει το όλο εγχείρημα στην θυμηδία και την γελοιοποίηση.

Και μιας και ο λόγος για γλωσσικά παράδοξα, ιδού μερικά οπτικά παράδοξα που αλίευσα στο youtube:

Καλή διασκέδαση!